آینده‌ نورپردازی شهری و طرح جامع نورمشهد

نورپردازی و روشنایی شهری از جمله مسایل مهم جامعه‌ی شهری است که بی‌توجهی به آن آسیب‌های فراوانی را به‌دنبال داشته است. تامین روشنایی مطلوب و مناسب شهری با پرهیز از آلودگی‌های نوری و استفاده از نورپردازی‌ علمی در بناهای مختلف بخشی از مهم‌ترین نیازهای زندگی انسان است. امروزه علم روشنایی و نورپردازی با روش‌های نوین، راهکارهایی برای تامین نور مطلوب در فضاهای داخلی و بیرونی را پیشنهاد می‌کند موضوعی که به نظر می‌رسد تا کنون در کشور مورد بی‌توجهی قرار گرفته است.
نورپردازی نمای ساختمان‌ها، روشنایی گذرگاه‌های شهری، نورپردازی فضاهای بیرونی و فضای سبز و نورپردازی اماکن تاریخی و زیارتگاه‌ها از جمله مهم‌ترین حوزه‌های نورپردازی‌ شهری هستند که سازمان‌های مختلفی را در موضوع نور در کنار هم قرار می‌دهد. بحث نورپردازی بسیاری از فضاهای شهری بر عهده‌ی شهرداری‌ها است اما بحث تامین نور گذرگاه‌های شهری در کنار توجه به ساختار چراغ‌ها و پایه‌های روشنایی و فناوری‌های مورد استفاده در آن‌ها بر عهده‌ی شرکت‌های توزیع نیروی برق است. به تازگی طرح اصلاح روشنایی گذرگاه‌های شهری در شرکت توانیر کلید خورده است و این شرکت با دیدگاه‌ها و ملاحظات فنی مختلف در پی اجرای این طرح است. برای آشنایی با دیدگاه‌ها، اقدامات و طرح‌های مدیریت شهری در حوزه‌ی نورپردازی و روشنایی شهری گفت‌وگویی با مهندس مسعود حاجی‌آقا‌پور، رییس اداره مطالعات طرح‌های حوزه‌ی مرکزی شهرداری مشهد انجام شده است و آن‌چه پیش روی شماست برگرفته از این گفت‌وگو است.

مطالبه‌ی عمومی راهکار حرکت به سمت نورپردازی مطلوب

مهندس حاجی‌ آقاپور با اشاره به مشکلات و چالش‌هایی که هم‌اکنون در زمینه نورپردازی و روشنایی در شهرهای بزرگ مطرح است، می‌گوید؛ «برای اجرای طرح‌های بهینه‌سازی نور باید آن را به مطالبه‌ی عمومی تبدیل نمود و این موضوع نیازمند فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی است. این اطلاع‌رسانی ابتدا باید در جامعه‌ی متخصصان صورت گیرد، متخصصان خودشان مرجع هستند و در تبیین راهکارها و انتقال آن با بدنه‌ی جامعه نقش پر رنگی بر عهده دارند. در نورپردازی ساختمان‌ها یک فرهنگ اشتباه شکل گرفته است در صورتی‌که در مورد ساختمان‌های بند «د» آیین‌نامه‌هایی تدوین شده است. نورپردازی که در حال حاضر در نمای ساختمان‌ها انجام می‌شود طول عمری بیشتر از دو یا سه سال نخواهد داشت و اگر به مردم آگاهی داده شود که این موضوع تنها برای فروش سریع‌تر ساختمان‌ها توسط سازنده انجام می‌شود و بعد از خریداری تمام هزینه‌های آن با شخص خریدار است و مالک در آینده برای ترمیم و تعمیر قسمت‌های مختلف با چه دردسرها و مشکلاتی روبه‌رو خواهد شد، دیگر از سازنده، نورپردازی در نمای ساختمان را مطالبه نخواهد کرد. در تمام دنیا یکی از ضوابط در نورپردازی نمای بیرونی این است که آسایش و رفاه ساکنان و کسانی که در آن منطقه زندگی می‌کنند از بین نرود و از زیبایی لازم هم برخوردار باشد».

چالش طرح جامع نور از تهیه تا اجرا

رییس اداره مطالعات طرح‌های حوزه‌ی مرکزی شهرداری مشهد در ادامه به طرح‌ها و برنامه‌های شهرداری مشهد در این زمینه پرداخت و گفت؛ «برای ساماندهی این حوزه کمیته نور از سال ۹۱ شکل گرفت و تهیه طرح جامع نور از حدود سال 91-92 با هدف کاهش هزینه‌کرد شهرداری و با مدیریت برق در زمینه نورپردازی در سطح شهر آغاز شد. پیش از آن رقابت مناطق شهرداری بر اساس استفاده‌ از نور بیشتر در گذرگاه‌ها و مناطق بود و حتی آیلندها هم نورپردازی می‌شدند. نتیجه‌ی این نگرش افزایش آلودگی نوری بود به‌گونه‌ای که در حال حاضر، شب‌ در آسمان شهرها حتی یک ستاره هم دیده نمی‌شود و سطح روشنایی در شهرها به بیش از میزان مجاز رسیده و دارای خیرگی زیاد است. علاوه بر آن بحث تابلوهای فروشگاه‌ها و تابلوهای تبلیغاتی بزرگ که امروز به تلویزیون‌های شهری تبدیل شده‌اند، آسایش را از شهروندان و رهگذارن گرفته است». وی در ادامه افزود: «کمیته نور با هدف مدیریت روشنایی شهری شکل گرفت و به دنبال آن طرح جامع تبلیغات محیطی و تابلو اصناف برای مدیریت تابلوی فروشگاه‌ها پیگیری شد و کمیته نور تا آمادگی طرح جامع عهده‌دار این موضوع شد و برای همه‌گیر شدن رسالت این کمیته، واحدهای اجرایی شهرداری و معاونت شهرسازی به عضویت کمیته‌ی نور درآمدند. به این ترتیب یک عضو از معاونت شهرسازی، دو عضو از معاونت خدمات شهری، دو عضو از معاونت فنی عمران و نماینده بازرسی شهرداری در ترکیب اعضای کمیته نور حضور دارند به علاوه نماینده کارشناسان خبره و نماینده‌ی شرکت توزیع نیروی برق از دیگر اعضای این کمیته هستند. طرح جامع نور در سال 1395 آماده و به تایید شورا رسید، اما بنا به دلایلی ابلاغ نشد. با این وجود به‌عنوان یک سند راهبردی در ضوابط پروژه‌هایی که در حال اجرا است و همچنین در بحث‌های نورپردازی مورد استفاده قرار می‌گیرد».

به گفته مهندس حاجی‌ آقاپور «طرح جامع نور با مشارکت یک شرکت برقی، یک شرکت معماری و شهرسازی و به کارفرمایی معاونت شهرسازی و معماری شهرداری (معاونت زیباسازی سابق) تهیه شد. به دنبال طرح جامع، برای اجرایی کردن کار مطالعات طرح تفصیلی از سال 1396 آغاز شد و بازنگری مختصری در طرح جامع صورت پذیرفت و بر اساس طرح تفصیلی شهر مشهد به سه بخش پهنه مرکزی، پهنه میانی و پهنه غربی تقسیم شد. پهنه مرکزی دربرگیرنده‌ی پیرامون حرم مطهر و پهنه‌ی غربی شامل وکیل‌آباد است و بین این دو پهنه به‌عنوان پهنه‌ی میانی تعریف شده است. محدوده‌ای که در این پهنه‌بندی قرار گرفته است، همان محدوده‌ای است که در طرح جامع نورپردازی برای عناصر و شاخص‌های نورپردازی مشخص شده است. خروجی طرح تفصیلی مفهوم کلی نورپردازی را در قسمت‌های مختلف شهر مشخص می‌کند تا ضوابط کلی برای تمام شهر در ساختمان‌ها، بخش خصوصی و سایر قسمت‌ها تعیین گردد تا معیارهایی برای کنترل مشخص شود. در حال حاضر در نمای بسیاری از ساختمان‌ها نورپردازی‌ صورت می‌گیرد که به‌هیچ عنوان مجاز نیستند و تنها راه کنترل این موضوع این است که در قالب پایانکار از نورپردازی‌های اضافه شهر جلوگیری شود». حاجی‌‌آقاپور تاکید دارد؛ «در حال حاضر در شهر مشهد نه تنها کمبود نور وجود ندارد بلکه نور اضافه وجود دارد که باید از آن جلوگیری شود تا هم آلودگی نوری کاهش یابد و هم در مصرف انرژی الکتریکی مدیریت بهینه صورت پذیرد. بنابراین در گام نخست باید رقابت بر سر نورپردازی زاید در مدیریت مناطق شهری از بین برود و در گام‌های بعدی نورهای غیرمجاز هم حذف شوند».

گویا کمیته نور از ساختار سازمانی یکسانی در سراسر کشور برخوردار نیست و مشهد در این زمینه پیشتاز بوده است. بسیاری از کلان‌شهرها از تجربیات مدیریت شهری مشهد استفاده کرده‌اند، گرچه به دلایل مختلفی مانند تغییر مدیریت‌ها و تغییر سیاست‌ها با توقف در طرح روبه‌رو بوده است. بر اساس گفته رییس اداره مطالعات طرح‌های حوزه‌ی مرکزی شهرداری مشهد طرح این موضوع در مشهد بر اساس تجربه‌های خارج از کشور شکل گرفته و با توجه به اهداف مدیریت شهری در زمینه حرکت به سمت شهر هوشمند به‌عنوان دومین کلان شهر مذهبی دنیا مدیریت شهری در تمام دوره‌ها از این موضوع استقبال کرده است. وی پیش‌بینی می‌کند در سال 1399 و 1400 اتفاقات خوبی در این زمینه خواهد افتاد.

مهندس حاجی‌ آقاپور همچنین می‌گوید: «بیشترین تعامل در طرح جامع نور با شرکت توانیر صورت گرفته است و البته از وزارت بهداشت نیز در زمینه آلودگی نوری و مسایل روانی نورپردازی‌ها و بهداشت نور مشاوره‌هایی دریافت شده است. در همین راستا می‌توان مشاهده کرد که در سال‌های اخیر از تعداد تلویزیون‌های شهری کاسته شده است و با پایان یافتن قراردادها، نورهای مزاحم تابلوهای تبلیغاتی جمع‌آوری خواهند شد و مشهد در زمینه تبلیغات محیطی (تابلوهای تبلیغاتی و تابلوهای اصناف) از روش توجیه‌ناپذیر کنونی به سمت تبلیغات مدرن حرکت خواهد کرد، هر چند این حرکت در حال حاضر کمی کند است». وی در مورد دلایل این کندی هم عنوان می‌کند: «به هر حال باید توجه داشت مدیریت شهری هم با مشکلات و کمبودهایی روبه‌رو است و اگر چه در بدنه‌ی کارشناسی نهادهای مختلف در شهر، هم‌فکری و هماهنگی بسیار بالایی وجود دارد اما در بحث‌های مدیریتی و زمانی که بحث تامین مالی پیش می‌آید، باید راهکارهایی برای تامین هزینه‌های بالای مدیریت شهری در نظر گرفته شود و به این ترتیب ممکن است تعامل‌هایی با سازمان‌های مختلف صورت پذیرد. بی‌شک در مدیریت شهری، جمع‌آوری پسماندها از اولویت بیشتری نسبت به نورپردازی یک پل برخوردار است». او همچنین از نهادهای خصوصی و سازمان‌های مردم نهاد مانند کانون روشنایی که می‌توانند در زمینه اطلاع‌رسانی و آگاه نمودن شهروندان به مدیریت شهری کمک کنند، دعوت به مشارکت و همراهی می‌نماید و اعتقاد دارد: «این‌که شهروندان بدانند در بحث نورپردازی باید از مدیریت شهری چه مطالبه‌ای را داشته باشند، منجر به حذف منابع آلودگی نوری خواهد شد. وقتی از آلودگی و آسیب‌های آن صحبت می‌شود، هم باید آسیب‌های ناشی از آلودگی نوری در شهر در نظر گرفته شود و هم آسیب‌های آلودگی مربوط به پسماندهای شهری مد نظر قرار گیرد. بنابراین باید با فرهنگ‌سازی لازم از طریق برگزاری مسابقه‌ها، نشریات تخصصی و گفت‌وگو با متخصصان حوزه‌های مربوط به مدیریت شهری به پیشبرد اهداف در این زمینه کمک کرد».

البته بر کسی پوشیده نیست که در موضوع‌هایی از این دست که بخش مهمی از آن به عملکرد سازمان‌های مختلف و مردم گره خورده است مدیریت شهری به تنهایی موفق نخواهد بود و به‌ویژه در نورپردازی نمای بیرونی ساختمان‌ها سازمان نظام مهندسی و بخش خصوصی می‌توانند بسیار موثر باشند. برخی مشکلات که در گذشته وجود داشته است، اکنون در حال حل شدن است مانند آن‌چه رییس اداره مطالعات طرح‌های حوزه‌ی مرکزی شهرداری مشهد در مورد شرکت‌های مشاوره‌ای می‌گوید: «در ابتدای کار شرکت مشاوری در زمینه نورپردازی که دارای گرید باشد وجود نداشت و بیشتر، شرکت‌های تامین تجهیزات در این زمینه فعالیت داشتند. بنابراین مدیریت شهری ناچار شد به‌جای برگزاری مناقصه برای اجرای طرح‌ها، مسابقاتی را طراحی کند تا تیم‌های تخصصی متشکل از شهرسازان و طراحان شهری در آن شرکت کنند. این مسابقات نتیجه‌های خوبی به دنبال داشت که می‌توان آثار آن را در نورپردازی‌های اخیر مشاهد نمود گرچه نقش پیشرفت‌های فناوری هم در این زمینه نباید نادیده گرفته شود. آن‌چه در حال حاضر رخ می‌دهد، به معنای واقعی به طراحی نورپردازی پرداخته می‌شود و مانند گذشته نتیجه‌ی کار پس از اجرا مشخص نمی‌شود».

نورپردازی ضابطه‌مند با طرح جامع نور

مهندس حاجی‌ آقاپور در پاسخ به این پرسش که به نظر می‌رسد در موضوع نورپردازی ناهماهنگی‌هایی در بخش‌های مختلف مدیریت شهری وجود دارد و عملکرد برخی از بخش‌ها کارها و تصمیم‌های بخش‌های دیگر را بی‌اثر می‌کند، به عنوان مثال برخی از المان‌های شهری که توسط مدیریت شهری نصب می‌شود دارای خیره‌گی نور هستند و بعضی از تبلیغات و استندهای اطلاع‌رسانی در مسیر سواره‌رو نصب می‌شوند و از نور غیرمجاز ال‌ای‌دی استفاده می‌کنند در صورتی که باید با نور کم‌تر در پیاده‌رو نصب شوند می‌گوید: «بسیاری از این‌ها بر اساس همان طرح جمع‌آوری نورهای مزاحم، جمع‌آوری خواهند شد. به هر حال باید به سمت ایمنی در مسیر نورپردازی حرکت کنیم. تاکنون منعی برای انواع نورپردازی‌های غلط وجود نداشته است اما با تصویب طرح جامع نور و طرح تفصیلی آن، این موضوع ضابطه‌مند می‌شود و می‌توان ضوابط آن را از نهادهای بالادستی در مدیریت شهری ابلاغ و سپس اجرای آن یا اصلاحات لازم را پیگیری نمود. به‌عنوان مثال در بحث فضای سبز شهری بحث ایجاد سایه است. در پیاده‌روها به نور بیشتری نیاز است و باید از پایه‌های مخصوص و کوتاه استفاده شود در حالی‌که در برخی از نقاط آلودگی نوری بیش از حد است و همه‌ی این موضوع‌ها در طرح جامع نور و طرح تفصیلی آن دیده شده یا در حال کامل شدن است».

طرح یک پیشنهاد

آن‌چه از گفت‌وگو با رییس اداره مطالعات طرح‌های حوزه‌ی مرکزی شهرداری مشهد بر می‌آید، طراحی، اجرا و نظارت «طرح جامع نور» بر عهده‌ی مدیریت شهری است. این موضوع ممکن است به دلیل نبود ناظر بیرونی و مطالبه‌گر، اجرای دقیق طرح را در آینده با چالش روبه‌رو کند. در این شرایط به نظر می‌رسد وجود یک کمیته بیرونی که بتواند دست‌کم به نقد پروژه‌های نورپردازی بپردازد، بسیار کارساز است تا پروژه‌ها از نظر بحث نگهداری در آینده، مصرف انرژی، محل نصب منابع نور، تجهیزات و مواد مورد استفاده، طراحی و موارد دیگر مرتبط با اجرای پروژه مورد بحث قرار گیرند و نتایج در اختیار کارفرما و نهادهای تصمیم‌ساز و تصمیم‌گیرنده قرار داده شود تا اشتباهات پروژه‌ها در آینده تکرار نشود و فیلترهای لازم برای پیشگیری از آسیب‌های طرح‌ها ایجاد شود. در حال حاضر کانون نورپردازی در این زمینه فعالیت‌هایی را شروع کرده است که با حمایت نهادهای مربوطه می‌تواند پررنگ‌تر شده و تدام یابد.